Mark Heirman

De betreurde Mark Heirman (die begin dit jaar overleed na een spijtig ongeval, thuis) is de auteur van een 20-tal erg interessante boeken over actualiteit en geschiedenis. Die werken koppelen een droog feitenrelaas aan een kritisch en zelfs heel scherp in vraag stellen van gangbare opinies. Heirman’s boeken hebben een hoog polemisch gehalte, dat af en toe wat doorslaat en schoolmeesterachtig wordt. Ook in dit boek -hoe kan het anders - is die polemiek aanwezig. Heirman zet zich sterk af tegen auteurs als Samuel Huntington, Bernard Lewis en Roger Scruton in hun door de actualiteit gekleurde negatieve behandeling van de islam.
Drie opvallende visies springen naar voren. Ten eerste dat de islam niet per definitie een achterlijke, reactionaire en gewelddadige geloofsovertuiging is; Heirman verwijst daarvoor overvloedig naar de geschiedenis, en stelt zelfs boudweg: “In de 10 eeuwen voor de Franse revolutie hebben weinige religies meer bijgedragen tot vrijheid, gelijkheid en broederschap in de wereld dan de islam”. Gedurfd, nietwaar? En toch weet Heirman dit hard te maken via een gedetailleerd relaas van de historische evolutie van de islam en de opeenvolgende moslimrijken in de Arabische wereld en daarbuiten.
Nog een andere stelling is dat de moslimwereld al van in zijn prille begin altijd een heel divers fenomeen is geweest, en dus helemaal niet het homogene en onbeweeglijke blok is waarmee mensen als Huntington en anderen schermen. Die diversiteit spruit juist voort uit het aanpassingsvermogen van de islam: het plooide zich altijd naar de lokale cultuur waarin het terecht kwam en die het volop assimileerde; zie het grote verschil tussen bijvoorbeeld het Osmaanse Rijk, het vooral door Perzië beheerste Abassiedenrijk, het Mogulrijk in Indië, enz. Die stelling lijkt me wel plausibel, met dien verstande dat dit assimilatieproces tegelijk gepaard ging met een grondige aanpassing van de voorheen bestaande cultuur aan de islamitische overtuigingen en gebruiken; een veel complexere wisselwerking dus dan Heirman aanbrengt.
Heirman beweert ook – en dat is toch wel zijn meest delicate stelling – dat die flexibiliteit aantoont dat de islam wel degelijk een onderscheid maakt tussen religie en politiek: in alle vermelde rijken liet de moslimgeestelijkheid het bestuur over aan seculiere heersers (al dienden die wel te handelen vanuit de islamitische geest); beweren dat de islam geen scheiding tussen kerk en staat toelaat, is dus onzin, zegt Heirman, waarmee hij andermaal ingaat tegen wat ‘bon ton’ is bij islamofoben. Hij heeft zeker een punt, maar ook nu weer denk ik dat hij wat te kort door de bocht gaat, en zijn polemisch verhaal nuance mist.
Dit boek heeft dus zeker zijn sterke punten, als je ze met een korrel zout neemt. Maar wat me het meest stoorde, is dat Heirman diezelfde kritische en polemische benadering loslaat als het gaat over de evolutie van de islam in de laatste 200 jaar. De auteurs waar hij zich tegen afzet stellen immers dat juist in de laatste eeuwen de islam verstard is en alleen maar in staat bleek om in reactionaire zin te evolueren naar het radicalisme dat we nu kennen onder de noemer van fundamentalisme of islamisme, al of niet verbonden met regelrechte terreur. Heirman brengt die radicalisering wel in beeld (en veroordeelt die ook in de sterkste bewoordingen), maar spreekt zich niet uit over de toch wel essentiële vraag of de islam van nu ook in staat is zich te hervormen in meer positieve zin. Bewegingen en vertegenwoordigers van stromingen die een meer “Verlichte islam” (een omstreden term, ik weet het) voor staan blijven in dit boek buiten beeld, en dat is spijtig. Want onrechtstreeks versterkt Heirman daarmee het beeld dat de islam, hoewel heel flexibel, tolerant en cultureel hoogstaand in de eerste 10 eeuwen van zijn bestaan, sinds grosso modo 1800 niet meer in staat is tot een positief project. En ik vraag me af (ik ben daar zelf nog niet uit; ik sta nog maar aan het begin van mijn leesproject) of dat een juiste inschatting is.… (plus d'informations)

Mark Heirman is met “de condor en de kolibrie” aan zijn 15de boek toe, en dan vergeten we nog de verschillende publicaties in zijn tijd als polemoloog, aan het Vlaams Vredescentrum in Antwerpen. Hij keert hier terug naar de bron: de studie van oorlog en vrede, van conflictoplossing en –beheersing. Dat hij beslagen ter ijs komt, staat buiten kijf: de toestand van de wereld wordt tot in zijn kleinste krochten beschreven en in historisch perspectief gezet. Andermaal een krachttoer dus.
Maar… er zijn toch wel wat bezwaren te uiten tegen zijn manier van aanpakken. In de eerste plaats is het boek door de opeenstapeling van details en feitelijke gegevens een bijna onverteerbare brok geworden; als lezer verdrink je in die tsunami van data en verlies je dus de grote lijn uit het oog. Die grote lijn komt in het boek trouwens ook niet echt uit de verf: Heirman lijkt meer een documentalist dan een analist, hij komt er hooguit aan toe om in het slothoofdstuk enkele theorieën van anderen samen te vatten en te duiden (Pinker, Morris, Kaplan, Kagan enz). Dan lijkt een lezer die de wereld van vandaag echt wil begrijpen in het Nederlandse taalgebied beter bediend te worden via de werken van Rik Coolsaet en Hugo Van de Voorde.
Nog een afknapper is dat Heirman zijn compact feitenrelaas voortdurend verpakt in opiniërend taalgebruik, rijkelijk dwingende oordelen uitspreekt over landen en leiders, alsof de lezer niet zijn eigen mening kan vormen. Tenslotte fronsten mijn wenkbrauwen wel heel erg bij zijn beschrijving van de paradijselijke tijd onder de neolithische cultus van de moedergodin, zijn speculatieve uitspraken over de invloed van het klimaat in de 22ste eeuw voor Christus, zijn rabiaat anti-Israëlische opstelling, zijn verdediging van Poetin in de Oekraïne-crisis van 2014 en zijn curieuze slotopdracht aan de paus om wereldvrede te stichten door de problemen van de monotheïstische religies op te lossen.… (plus d'informations)