Between 1874 and 1888 Jacobus Craandijk (1834-1912), the minister of the Mennonite (Doopsgezinde) community in Rotterdam and later in Haarlem, published eight volumes of his Wanderings through the Netherlands with pen and pencil ([Wandelingen door Nederland met pen en potlood]). His books, originally issued as grand coffee-table editions illustrated by a well-known landscape artist, but later repackaged as pocket-sized guidebooks, were a big success, not only introducing the rapidly-growing Dutch middle-classes to the pleasures of exploring their own country on foot but also helping to build support for the creation of movements to preserve historic buildings and landscapes.

Flip van Doorn obviously feels a great affinity for Craandijk, with whom he not only has an occupation in common, but also a little bit of DNA - as he accidentally discovered whilst researching his family tree, his grandmother was a great-niece of Craandijk's. But more to the point, Craandijk was the pioneer - or at least first great populariser, which is what "pioneer" and "inventor" usually mean in practice - of wandering (rambling) as a pleasure in itself. He is not especially interested in covering distance or getting to a destination. Walking for him is all about what you experience on the way - discovering beauty in the landscape, understanding its history and ecology, lying on your back in the moss and looking up at the clouds, and so on. The walks Craandijk describes don't come with turn-by-turn instructions or a line on the map - it is all about following your nose and discovering stuff for yourself. And that's almost as radical a concept for us to take in nowadays as it was for Craandijk's early readers. We're so used to following coloured markers, leaflets, GPS routes and the rest and of having other people do the decision-making for us that it's almost scary to go out with nothing more than a general sense of what you want to see and where you can home from afterwards. But it can be very rewarding - I took a day in the middle of reading this book to wander, Craandijk-style, between Vorden and Zutphen, an area I hardly know at all. Very pleasant.

This isn't a biography or a condensed version of the Wandelingen - Van Doorn writes about Craandijk's background and career as a clergyman, writer and antiquary, about the process of writing and publication (crowd-sourcing and advertorial are clearly nothing new in the publishing world...), about the Netherlands as they were in the 1870s and as they are now, about Mennonites, about some of the places that interested Craandijk and how they are experienced by a modern walker, about preserving ancient buildings and re-establishing damaged landscapes ("re-meandering" is a big deal nowadays - and something I came across on the river Berkel on my "Craandijk walk"). It's a gloriously random and jumbled account of the experience of discovering and thinking about Craandijk - a mosaic, van Doorn calls it - with a lovely, frank listing in the last chapter of the bits and pieces that were left over unused at the end of the exercise. Re-meandering, indeed.

In some ways the 1870s were an ideal moment for Dutch walkers - for the first time, you could reach just about any point in the Netherlands quickly and in comfort by train, steam-tram or steamboat, but there were no bicycles or motor-cars to spoil things. But in other ways we have it so much better now - beautiful topographic maps on your phone (and all eight volumes of Craandijk as well if you want!), hundreds of former private parks are open to walkers, there are thousands of kilometres of marked circular walks, long-distance trails, node-point-routes, etc., there are information boards to explain anything rare or historic so that we don't overlook it, etc. And wherever you look there is someone busy re-meandering. But still, if we happen to end up on the wrong side of a Friesian canal nowadays, I wouldn't fancy our chances of finding a milkmaid to row us across... ( )

De doopsgezinde dominee, historicus en levensgenieter Jacobus Craandijk deed in de tweede helft van de 19e eeuw verslag van zijn wandelingen door de elf provincies van Nederland. Hoe normaal een dagmars wandelen, de bezienswaardigheden fotograferend of filmend en na afloop erover verslag doen in blog, artikel of tijdschrift nu klinkt - ik doe wekelijks hetzelfde - zo vernieuwend was dat in de 19e eeuw. Wandelen deed men nog niet. Doelgericht lopen, zo kort mogelijk van A naar B, voor werk, kerk of school.

Onbekommerd genieten, op traag tempo de omgeving in je opnemend was een geheel nieuwe ervaring die Craandijk in zijn achtdelige serie Wandelingen door Nederland met pen en potlood beschreef. Het pad is zijn eigen doel en dat pad ontstaat gaandeweg. Wandelen betekent vrijheid. Flip van Doorn volgt de voorganger in De eerste wandelaar - in de voetsporen van een wandelende dominee van zijn geboortegrond en standplaatsen als dominee in Haarlem, Amsterdam en het Gooi, Rotterdam, Twente en de Achterhoek. Craandijk maakt de opkomst van de stoomtrein mee en kan zo afreizen naar Noord-Brabant, Limburg, Zeeland, Overijssel, Drenthe, Groningen en Friesland.

Waar in Craandijks tijd kastelen verwoest waren, Drenthe nog leeg (kun je daar wandelen?) en de grote steden net wandelparken aanlegden buiten de net gesloopte vestingwallen, is het anno 2017 spoorzoeken naar oorspronkelijk landschap, bewaard gebleven landgoederen en alsmaar opnieuw ingerichte landschappen - van de bebossing van Drenthe en de Veluwe tot de nieuwbouw van het centrum van Rotterdam of de aan elkaar gegroeide dorpen die we nu als Hilversum of Apeldoorn kennen. Van Doorn toont in zijn onderzoek, interviews met nazaten van Jacobus Craandijk en collega wandelaars als Rob Wolfs, dat Wandelingen door Nederland met pen en potlood een grote impact hebben gehad op de ontwikkeling van de wandelsport (kWbn, LAW-paden, wandelnetwerken, camino's), het natuur- en cultuurbehoud (Monumentenzorg, Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer, NIVON, Wandelnet) en dat - anders dan je wellicht vermoedt - dominee Craandijk de wandelaar en chroniquer Craandijk niet voor de voeten loopt.

Van Doorn gebruikt de Goudse Glazen in de Sint Jan kerk als leidraad. Een mozaïekvertelling, waarbij allerhande scherven uit de levensloop van Craandijk, de bewandelde provincies en de contrasten tussen heden en verleden, opnieuw ingelegd zijn in een vertelling, zonder navertelling van Wandelingen... te zijn. Zelf vond ik het verrassend hoeveel van de in de 19e eeuw beschreven en onlangs door Van Doorn opnieuw bezochte plaatsen in Nederland ik inmiddels op wandelingen gezien heb. Je leest De eerste wandelaar dan met meer inbeeldingsvermogen. Het 464 pagina's tellende boek is wat mij betreft verplichte kost voor elke serieuze wandelaar met gevoel voor historie, cultuur en natuur in ons veelzijdige land. ( )