Maarten van Buuren (1948) is emeritus hoogleraar Franse literatuur aan de Universiteit Utrecht. Samen met filosoof Joep Dohmen schreef hij twee boeken over levenskunst en deugdethiek: 'De prijs van de vrijheid' (2011) en 'Van oude en nieuwe deugden' (2012). Bekend werd ook zijn boek 'Kikker gaat fietsen!'(2008), waarin hij verslag doet van zijn depressie. Eerder dit jaar publiceerde Van Buuren 'Spinoza. Vijf wegen naar de vrijheid', over de filosoof die hij zelf omschrijft als 'de belangrijkste van Nederland en misschien wel van de hele wereld.'

Het onderwerp

Wereldwijde status wordt Baruch Spinoza (1632 - 1677) wel vaker toegedicht, maar de toegankelijkste filosoof ter wereld is hij beslist niet. Spinoza's gedachten klinken vaak als open deuren, verklaart Van Buuren, maar bij nadere inspectie blijkt zijn oeuvre 'hondsmoeilijk geschreven'. De filosoof schreef in een soort codetaal, zodat hij was ingedekt tegen kritiek van theologen. Met zijn boek wil Van Buuren doordringen tot de kern van Spinoza's werk, om die vervolgens zo begrijpelijk mogelijk weer te geven.

God, Rede en Vrijheid, dat zijn de kernbegrippen bij Spinoza. Volgens de vroege rationalist kunnen we ingesleten denkbeelden corrigeren met behulp van de rede. Zo rekent Spinoza bijvoorbeeld af met het idee van een buiten en boven de mens geplaatste God. Door God gelijk te stellen aan de natuur, lokaliseert hij God ook in de mens. Daarmee schrijft hij de mens meer handelingsvrijheid toe dan in de zeventiende eeuw gangbaar was. De vrije wil bestaat volgens Spinoza uit het actief tegemoet treden van wat het leven op ons pad brengt, in plaats van het lijdzaam te ondergaan.

Om te voorkomen dat mensen de boel verknoeien door hun natuurlijke egoïsme, stelt Spinoza het model van het 'concentrische ik' voor: het zelf ingebed in een groter geheel van samenleving en natuur. Wie samenleving en natuur schaadt, schaadt uiteindelijk ook zichzelf. Samengevat is Spinoza's leidraad voor het goede leven: 'Volg je natuurlijke aandriften en begeerten, maar beteugel ze met de rede.'

Opvallende zin

'Pas wanneer je je afvraagt wat Spinoza precies bedoelt als hij 'God', 'Rede', of 'Vrijheid' zegt, blijkt onder zijn alledaagse begrippen een inhoud schuil te gaan die zo revolutionair is dat je jaren nodig hebt om de explosieve kern bloot te leggen.'

Reden om dit boek niet te lezen

Interpretaties van de grote filosoof lopen sterk uiteen: iedere spinozist zijn eigen Spinoza. Zo betoogt Van Buuren dat de mens volgens Spinoza enkel uit welbegrepen eigenbelang een sociaal wezen is. Een interpretatie die veel spinozisten in de gordijnen zal jagen. Van Buuren citeert uit een brief van een bevriende theoloog, die hem verwijt dat zijn weergave van Spinoza veel te kil en onmenselijk is: 'Met die wereld, tenminste zoals jij hem beschrijft, wil ik niets te maken hebben.'

Reden om dit boek wel te lezen

Van Buuren snapt de ophef niet. Zijn Spinoza-interpretatie levert juist een uitermate positief verhaal op, stelt hij. Spinoza legt de vinger op de dubbele moraal van het leven, namelijk dat aangeleerde deugden als bescheidenheid en deemoed ons in de dagelijkse praktijk geen steek verder helpen. Het 'samenlevingsrecht' is goed voor het klaslokaal, het 'natuurrecht' blijft onverminderd van kracht op het schoolplein. De kunst van het leven is volgens Van Buuren om deze dubbele moraal te leren hanteren, anders grijp je altijd naast de hoofdprijzen van macht, geld en liefde: 'Wie dat niet begrijpt of accepteert, heeft de belangrijkste les van het leven gemist en zal altijd ongelukkig zijn.'

Dat is behoorlijk recht voor zijn raap. Oordeel zelf: legt Van Buuren de ware Spinoza bloot of geeft hij een boeiende, tegendraadse lezing van de filosoof? Beschrijft hij een koude kikker die door een machiavellistische bril naar de wereld kijkt, of juist een positivo die zich met realiteitszin een weg door het leven slaat? In combinatie met Van Buurens eerdere Spinoza-boek zou 'De essentie van Spinoza' uit kunnen groeien tot een populaire inleiding op het oeuvre van de belangrijkste filosoof van Nederland (en misschien wel van de hele wereld).