De Turkse dichter Nazim Hikmet (1902-1963 ) was me eerlijk gezegd compleet onbekend. Jarenlang werd hij trouwens in zijn eigen land doodgezwegen: door zijn communistische sympathieën zat hij lang in de gevangenis, en na zijn vrijlating verbleef hij in de Sovjetunie. ‘Mensenlandschappen’ is zijn belangrijkste werk: hij schreef het in de gevangenis in de jaren 1940, maar het werd pas in 1967 gepubliceerd, en dan nog gedeeltelijk, waardoor het een onaffe indruk geeft.
Eigenlijk zegt de titel perfect waar dit boek voor staat. Hikmet springt van de ene figuur op de andere, wat resulteert in een caleidoscoop van typeringen, kleine verhalen en mijmeringen. In de eerste hoofdstukken gaat het vooral om mensen in een stationsbuffet, in de treinen zelf en zelfs in de boerderijen waar de treinen voorbij komen. Na een tijdje concentreert de verhaallijn zich vooral rond een groepje politieke gevangenen, met de dichter Halil als brugfiguur; ik vermoed dat Halil sterke autobiografische trekken bevat.
Regelmatig komt het recente Turkse verleden ter sprake: de val van het sultanaat, de eerste wereldoorlog en daarna de vestiging van de republiek. En aangezien het boek duidelijk gesitueerd is in de periode 1941-1942 zijn er ook behoorlijk wat discussies over Hitler, over de Duitse opmars in de Sovjetunie en over de vraag welke kant Turkije moet kiezen. Vooral via de figuur van Halil brengt Hikmet regelmatig een ronduit marxistische analyse van de gebeurtenissen.
Maar voor alle duidelijkheid: dit is geen politiek boek. Hikmet schetst de grote en kleine dingen van het leven, met vooral veel aandacht voor de tragiek van het menselijk bestaan, dat versterkt wordt door de corruptie en het opportunisme van groot en klein. Veel passages zijn aandoenlijk, sommige puur poëtisch-lieflijk, andere ronduit episch-dramatisch.
Kortom dit zeer lange dichtwerk kenmerkt zich vooral door zijn variatie: in figuren, invalshoeken, thema’s. Zodanig zelfs dat je de weg wel eens kwijtraakt, want Hikmet vergt wel tamelijk wat voorkennis van het Turkse verleden en de lokale geografie. En dat maakt dat het soms lastig doorbijten is. Maar de stijl is erg verfrissend-modernistisch: Hikmet introduceerde naar het schijnt de vrije vers-vorm die zo eigen was aan het begin 20ste eeuwse West-europese poëzie, maar dan meer dan 500 bladzijden lang. Ik twijfel er niet aan dat de Nederlandse vertalers absoluut hun best hebben gedaan om de poëtische expressiviteit van het origineel over te dragen, maar in het Turks zelf moet dit werk wellicht nog veel meer indruk maken. ( )