Dit, om een woord, of eerder een rauwe keelklank, van m'n moeder, die overigens ook goed bekend is met de geneugten van het geschreven woord - niet dat van Mortier per se - te gebruiken, boek (of moet ik het een prozaïsch werk noemen, een schilderij van taal op een statief van beelden?) is prachtig.

Voilà. Als je alles uit bovenstaande zinsconstructie in één keer lezen tot u kan nemen, ben je klaar voor Godenslaap, want je krijgt pagina na pagina zo'n bijzinnenmaaltijd - 5 gangen of meer - op je bord geserveerd. Geen kouwe pap. Eten op bed.

Waar [b:De spiegelingen|21518313|De spiegelingen|Erwin Mortier|https://images.gr-assets.com/books/1395234588s/21518313.jpg|40841648] me werkelijk kon fascineren van cover tot cover, had ik in dit, ouder, werk soms goesting om het tegen de muur te gooien. Maar toen kwam ik plotseling in het onwaarschijnlijk aangrijpende derde deel terecht, dat me verschillende keren bij de keel greep, daar waar de woordencumulus het licht van de betekenis niet te veel verduisterde.

Toch dacht ik nog aan twee sterren, tot de grand finale (met het verhaal van Saïd al Amrani) me helemaal van m'n stoel blies en resoluut nog een sterretje wegkaapte voor alles dat ervoor kwam.

De spiegelroman 'De Spiegelingen' vond ik echt beter, dus als je er maar één wilt lezen, of wilt starten met dit duet, raad ik aan daarmee te beginnen.

Veel leesgenot. Want van je moet echt genieten van lezen om dit werk te appreciëren. ( )

Great book, very well writen. You have to love his style of writing. It's a bit similar to Jose Saramago. The story is great, about the first world war from the point of view of an old lady, lying in bed, remembering all the things she has seen in her younger years during the war. ( )

Dit was een heel vreemde leeservaring: aanvankelijk overheerste fascinatie voor de rijkgeschakeerdheid en de verbluffende taalacrobatiek; die sloeg na een tijdje om in vertwijfeling over de vraag of er wel een verhaal in dit boek stak, en geregeld ook ergernis om de woordenkramerij; het ruime middenstuk bekoort dan weer door de manier waarop een romance verstrengeld werd met de gruwel van de Eerste Wereldoorlog, om tenslotte in de epiloog te eindigen met een intens gevoel van gelatenheid en schoonheid. Zelden heeft een boek me zo doen worstelen, zwalpend tussen een twee sterren- en een vier sterren rating. Ik waag me een aan oneerbiedige vivisectie.

De grote originaliteit van dit boek is dat het de Eerste Wereldoorlog evoceert op een heel onrechtstreekse manier: in flarden van herinneringen van een nu hoogbejaarde dame, Helène Dumont, die terugblikt op haar leven, en die de grote wereldbrand vanop de zijlijn meemaakte, in het geboortehuis van haar moeder in Noord-Frankrijk, alleen op gehoorafstand van het front. Geen dramatische, gruwelijke, smartelijke loopgraventaferelen hier (al komt het er soms erg dicht bij), maar ordelijke rijen oprukkende of wanordelijk terugtrekkende soldaten, Noord-Franse dorpjes die plots opgeschrikt worden door verkeerd gemikte mortieren, militairen met verlof naakt op het strand en joelend als bevriende schepen hun lading bommen boven hun hoofden naar de vijand schieten, enz. Voor wie zijn portie loopgravenmiserie vroeger al tot zich nam: Mortier’s aanpak is daarom niet minder gruwelijk en expressief.

Maar vergis u niet: “Godenslaap” is niet zozeer een Eerste Wereldoorlog-roman! Meer nog dan de krijgsbrand staat de moeilijke relatie tussen een vrijgevochten dochter en een stugge moeder centraal; in dit geval is de dochter de vertellende instantie, Helène dus, en krijgen we een erg subjectief en redelijk ongeordend verhaal te horen. Zowel dochter als moeder zijn de dragende karakters van deze roman en Mortier laat de complexiteit van beiden, en vooral de complexiteit van hun relatie erg goed tot hun recht komen. Iets minder is dat met de andere, omringende figuren: de vader, de broer, de minnaar-later echtgenoot, zij blijven nogal eendimensioneel, en geregeld ook erg karikaturaal.

Maar, ten tweede male, vergis u niet: “Godenslaap” biedt amper een echt verhaal, niet over de eerste wereldoorlog, en ook niet over de moeilijke moeder-dochter-relatie. Wie leest met het oog op elementen van een verhaallijn, zal vergeefs zoeken en zal zich zelfs ergeren aan de incoherentie of het ontbreken van die elementen. Vooral in de eerste 150 bladzijden wordt het geduld van de lezer op de proef gesteld, zwalpend tussen heden en verleden, tussen de hoogbejaarde Helène die zich laat verzorgen door haar Marokkaanse meid en ondertussen herinneringen ophaalt, en de jonge Helène die thuis haar plaats niet vindt en dat ontlaadt in schriftjes vol barokke schrijfsels.

En zo komen we onvermijdelijk bij de taal van dit boek, de stijl. Ik ken geen andere Nederlandstalige roman met zo’n creatief-beeldende, soms erg poëticale taal. Alleen een klein voorbeeld kan dit illustreren, wanneer Helène beschrijft hoe ze als meisje onder de indruk was toen ze de paardenstal van haar moeders’ boerderij binnenliep:
“Niets kon me toen ik nog heel klein was zozeer van sublieme angst vervullen als de eeuwige duisternis daarbinnen, waar je geregeld kettingen hoorde rammelen, iets wat ademende of snoof en met zware poten op de bakstenen bevloering stampte. En er was altijd dat moment van ademloze verbazing, van verwachting en schrik, wanneer de knechten de stallen betraden en wat later naar buiten kwamen met aan de teugels paarden die niet zozeer paarden leken, als wel locomotieven van spieren en manen, en een wonderlijk gevoelige huid die voortdurend van zenuwtrekken doorschoten werd. Immense machinale dieren waren het, Trojaanse gevaarten waarvan de neusgaten op koude ochtenden wolken damp uitstootten. Naast hen leek het ros dat onze koets trok een frêle ballerina. Het beest begon te snuiven en zette vaart nu de bestemming vlakbij was. De knecht floot, achter de muur sloegen de honden aan. De poort ging voor ons open.” (167)
Dit is literair gewoon perfect. En het boek staat vol met dergelijke passages. Maar af en toe werkt het ook beklemmend, stapelt Mortier de taalkundige superlatieven iets de nadrukkelijk op elkaar, zodat het pijnlijk wordt, acrobatiek die omslaat in woordenkramerij en puur maniërisme.

Nog een belangrijk aspect van de taal is het proustiaanse karakter van de herinneringen van Helène: Mortier laat haar voluit gaan, in volzinnen die soms een halve pagina beslaan en waarvan het bepalende werkwoord pas helemaal op het einde ten tonele verschijnt. Die stijl is functioneel, want Helène wil zich bewust afzetten van de gereserveerde, zuinige zinnen van haar burgerlijke moeder. En ze is ook functioneel omdat Helène zich bewust is van het tekort schieten van de taal om de werkelijkheid onder woorden te brengen. Geregeld haalt ze dat aan, hoe de woorden maar heel gebrekkig werkelijkheidservaringen tot uitdrukking kunnen brengen en hoe die dan alleen met veel omhaal van woorden, in een omcirkelende beweging toch een indruk van die ervaringen kunnen weergeven. Mortier boort hier een metafilosofische laag aan die heel nadrukkelijk aanwezig is, en volgens mij tot de kern van deze roman behoort. En het gaat niet alleen om de relatie tussen taal en werkelijkheid: het gaat ook om het leven grijpen, om mensen die je nabij zijn echt te vatten en met hen te connecteren, om het verleden weer tot leven te brengen, … in al de pogingen die Helène dit hele boek door waagt om dit tot stand te brengen, merkt ze dat ze tekort schiet, dat het gewoon niet kan en dat dit wezenlijk tot de tragiek van de menselijke conditie behoort.

Godenslaap is geen gemakkelijke lectuur, het is eigenlijk een weerbarstige roman, die zich moeilijk laat plaatsen en duiden. In die zin weerspiegelt het mooi het wisselvallige, onbetrouwbare, erg subjectieve karakter van een oud iemand die terugblikt en daarbij heden en verleden moeilijk uit elkaar kan houden, intense subjectieve gevoelens doet clashen met zogenaamd ‘naakte’ historische gebeurtenissen, en die zelfs nauwelijks lijn in haar verhaal kan steken. Ik weet zeker dat ik dit boek nog vaak ter hand ga nemen, willekeurig een pagina zal openslaan en met intens genot zal proeven van de talige godendrank die Mortier ons heeft aangereikt. Vooruit dan maar, vier sterren. ( )

This work is and isn’t about World War I. Helena, writing journal after journal as an elderly woman cared for by one harsh homecare nurse and one loving homecare nurse, first shows readers what her life has become. Then we see how life was before the war…comfortable, pleasant, and in many ways a mirror image of the nurturing kindness the elderly Helena receives from the kind caregiver.
Not until long into the book does Helena finally turn to the wartime events. This is in part because the visitation of the fighting on her country was so terrible, she has difficulty coming to terms with it even at this late date. But she is driven to do so…not because she believes the journals will leave some lasting legacy; in fact, she tells the caretaker to distribute them at whim, and shows herself to be as unattached to them as falling leaves in the wind.
Really, she is writing for herself. She needs to retrieve from the mud that swallowed so many men dead and alive some understanding of what this monster was and how it changed her and her country. The sweep is epic yet is told from such a close and intimate understanding of one woman’s life that readers cannot help but feel the horror Helena had as a witness.
Then, at the end, we see that Helena’s words have had a broader impact beyond her life. The simple words of her caregiver, relaying her own family’s story of loss, resonates in a few brief pages with everything Helena has needed hundreds of pages to convey through her own efforts.
What shining beauty is in her words.
I was given an ARC (digital) by the publisher to review.
( )

Juist het taalgebruik waar zoveel mensen lyrisch over zijn viel mij erg tegen. Als je iets beeldend kunt beschrijven is dat mooi, maar in het geval van Mortier wist ik echt regelmatig niet wat hij nu precies wilde zeggen. Mooie taal om het mooi alleen kan mij niet boeien; taal is naast kunst toch altijd bedoeld om informatie over te brengen. De karakterschetsen van de personages en de beschrijving van de tijdgeest vond ik wel raak. ( )