Sarebbe un libro interessante, in teoria.
Ma la storia si spegne nel giro di venti pagine. I nemici (perché ci sono chiaramente dei nemici in questo libro) sono delle non persone, esistono ma non sono, macchiette senza senso.
Il protagonista perde pagina dopo pagina quel minimo di interesse che poteva avere all'inizio e alla fine perde pure qualsiasi senso. Berta, beh esiste Berta? Forse è solo una allucinazione del protagonista, ma tanto è solo un mezzo al fine della trama.
I dialoghi però... I dialoghi. Ma che diamine sono quei dialoghi?! ( )

Gennaio 1944. Sulla Milano occupata dai nazisti da più di un anno quel giorno splende un tiepido sole: non è un’eccezione, nell’inverno più mite dal 1908 a questa parte. Un uomo costeggia una bancarella di libri conducendo la sua bicicletta per mano. D’un tratto vede una donna che conosce sul tram 27 che sta ripartendo dalla fermata di Porta Venezia: salta in sella in tutta fretta, insegue il tram per un bel pezzo, finché in Piazza della Scala la donna scende. Lo riconosce anche lei, si abbracciano emozionati, la donna gli bacia le mani, camminano sottobraccio. Lei lo desidera, gli chiede di prenderla, lui la fa montare sulla bicicletta e si dirige verso l’appartamento in cui dorme, un covo della Resistenza in fondo a Corso Sempione. Per la strada si devono fermare, c’è un posto di blocco delle milizie fasciste al quale sfuggono per miracolo. La donna si chiama Berta, lui ormai si fa chiamare Enne 2, Naviglio 2, ed è un partigiano. L’anno prima i due stavano insieme, poi lui è stato arrestato ed è rimasto in galera da maggio ad agosto. Quando è uscito, non l’ha più cercata. La casa di lei era stata distrutta dai bombardamenti, lei era andata a stare in campagna ma lui non l’ha cercata, si è accontentato di appendere dietro la porta della stanza in cui vive un vestito di Berta. Ma non l’ha più cercata. Lei nel frattempo si è sposata, anche se in realtà è Enne 2 l’uomo che ama. Vorrebbe tornare con lui, ma prima sente il dovere di avvisare il marito. Intanto i partigiani milanesi stanno organizzando un attentato contro il Tribunale militare nazista…

In 1943 lijkt er een einde te komen aan de in 1922 door Mussolini gevestigde fascistische dictatuur in Italië. Nadat de geallieerden in juli 1943 op Sicilië waren geland, wordt vooral in het noorden van Italië het verzet steeds sterker. De ontwikkelingen volgen elkaar snel op: eerst wordt Mussolini door zijn eigen fascistische partij afgezet en gevangengenomen, vervolgens zoekt de Italiaanse koning toenadering tot de geallieerden en vallen de Duitse troepen het noorden van Italië binnen. Ze bevrijden Mussolini uit de gevangenis en dringen hem de leiding op van de nieuwe Italiaanse Sociale Republiek, niet meer of minder dan een vazalstaat van Duitsland. In het voorjaar van 1945 komt er een eind aan deze ‘Republiek van Salò’: het verzet van de partizanen wordt steeds sterker en de geallieerden rammelen aan de poort. Eind april 1945 capituleren de Duitse legers in Italië.

Al in juni 1945 ligt Elio Vittorini’s roman Mens of niet in de boekhandel. Het is daarmee met recht de eerste literaire verwerking van het verzet tegen het fascisme. Voor hij deze roman kon schrijven had Vittorini een lange weg te gaan. Zoals zoveel jonge Italianen voelt hij zich aanvankelijk aangetrokken tot het anti-burgerlijke, revolutionaire en ‘moderne’ fascisme, maar als schrijver en journalist blijft hij open staan voor alles wat dynamisch en vernieuwend is. Dat brengt hem steeds vaker in conflict met de fascistische autoriteiten. De breuk volgt na het uitbreken van de Spaanse Burgeroorlog, als hij partij kiest voor de Republikeinen en tegen Franco. Vittorini sluit zich aan bij het communistische verzet, wordt in 1943 gearresteerd, vier weken later op borgtocht vrijgelaten en moet vervolgens onderduiken. Vanuit zijn onderduikadres geeft hij de Milanese editie van de illegale communistische krant L’Unita uit en begint hij te schrijven aan Mens of niet.

Mens of niet is het verhaal van het Milanese verzet tegen de Duitsers en hun Italiaanse handlangers. We volgen N-2, de leider van een verzetsgroep, bij het beramen en uitvoeren van aanslagen, bij de verwoede discussies met de kameraden uit zijn groep, en op zijn zwerftochten door de stad, opgejaagd door de militie van Zwarte Hond, die met een gruwelijk sadisme de politieke gevangenen tot op het bot vernedert. De strijd culmineert in een overval van N-2 en zijn mannen op het gerechtsgebouw, waar zij een bloedbad aanrichten onder de daar aanwezige fascisten. Als represaille worden tientallen burgers opgepakt, gefusilleerd en vervolgens ter afschrikking in het centrum van Milaan tentoongesteld.
De ogenschijnlijk simpele plot en het tot op het bot uitgeklede proza van Vittorini met zijn karakteristieke herhalingen wordt doorspekt met indringende morele vragen die de schrijver zijn hoofdpersonen laat stellen; waarom leeft de mens, waarom strijdt hij, waarom krenkt hij en als hij krenkt is hij dan nog wel een mens? Deze vragen en de constatering dat zowel het menselijke als het onmenselijke onlosmakelijk met elkaar en met het mens-zijn zijn verbonden maken dat Mens of niet ver uitstijgt boven een traditionele verzetsroman.

Uomini e no è imperniato sulla vicenda di Enne 2, un partigiano che vive la Resistenza a Milano nel 1944, tormentato dall'amore impossibile per una donna sposata, Berta. Disperazione sociale ed esistenziale spingeranno Enne 2 a un'ultima, suicida impresa di guerra. Composto durante la Resistenza, nel momento, cioè, dell'intensa partecipazione di Vittorini alla lotta antifascista, il romanzo riflette l'insanabile rapporto tra umanità e violenza, uomini e sedicenti tali: a sottolinearlo, alcuni brevi capitoli di riflessione nei quali l'autore affronta la stessa situazione da punti di vista diversi, imponendo all'attenzione del lettore le molteplici realtà in cui l'uomo è condannato a vivere. ( )

in presa diretta, quasi nei giorni stessi in cui sarebbero potuti accadere i fatti narrati, Vittorini traspone sulla pagina scritta tensioni e passioni e scrive il romanzo della lotta partigiana e della resistenza cittadina, Uomini e no: cercando «in arte il progresso dell’umanità