Dit boek is uiteraard erg getekend door de periode waarin het geschreven is, begin jaren ’80 van de vorige eeuw, een tijd waarin de wereld nog klem zat in de Koude Oorlog, waarin de dekolonisatie van het Zuiden niet de verhoopte sprong vooruit voor de mensheid had opgeleverd, en waarin het westers verhaal van spectaculaire economische groei min of meer tot stilstand was gekomen. Om in zo’n tijdskader een optimistische boodschap te verspreiden en te bevestigen dat het menselijk kunnen uiteindelijk oplossingen kan vinden voor zowat alle problemen, ook al is het na veel omwegen, dat is durven. En dat is wat Bullock hier, in de schriftelijke neerslag van 5 grote lezingen die hij in 1984 gaf aan het Aspen Instituut in de Verenigde Staten, met verve doet, zeker in zijn slothoofdstuk.
Ik moet toegeven dat ik na de tweede lezing wat twijfels begon te krijgen over het opzet en de uitwerking van dit boek. Bullock blijft een beetje mistig over wat hij precies bedoelt met de humanistische traditie. En die vaagheid blijft er bijna tot op het einde. Pas dan valt hij terug op de zeer kernachtige definitie van humanisme als het geloof in het menselijk vernuft, met zowel zijn rationele als irrationele aspecten.
Bullock geeft al bij al treffend aan hoe de Westerse cultuur tussen Renaissance en de gruwelen van de 20ste eeuw zeer bochtige paden bewandelde, maar daarin toch altijd de humanistische stem kwam bovendrijven (soms wat te arrogant optimistisch, zoals bij de 18de eeuwse Verlichtingfilosofen en de 19de en 20ste eeuwse technocraten die op hen voortbouwden).
Wel kan je het best oneens zijn met zijn concrete kwalificaties of bepaalde stromingen of figuren uit de cultuurgeschiedenis hebben bijgedragen tot de humanistische traditie of niet (Luther bijvoorbeeld is zo’n problematisch figuur). En slechts heel even komt de vraag aan bod waarom dit soort humanisme bijna alleen in het Westen voorkomt: Bullock ontwijkt de vraag door te verwijzen naar andere tradities, met als enige concrete voorbeeld Gandhi wat toch wel erg mager is. Volgens mij kan je er niet onderuit te erkennen dat onze humanistische traditie in het Westen door en door getekend is door het christendom, ook al put het via de Renaissance erg uit het denken van Grieken (en Romeinen).
Uiteindelijk vind ik Bullock’s pleidooi voor een hernieuwd humanisme zeker overtuigend, maar dan alleen als het de grootst mogelijke openheid aan de dag legt voor alle menselijke problematieken (zoals gender, ras, culturele verschillen, enzovoort). “This is what, throughout these 600 years, the humanist tradition has represented: a refusal to accept a determinist or a reductionist view of man, an insistince that in some measure men and women, if they do not enjoy complete freedom, none the less have it in their hands to make choices. (…) It does not guarantee that men and women will make good choices, correctly foresee the results or escape disaster – only that there are still choices to be made, if we can find the courage and the will to make them”. ( )