อนึ่งได้ทรงแปลธัมมปทัฏฐ์กถา ตั้งแต่จักขุบาลเถรวัตถุไปถึงเข้าคาถาสัญชยวัตถุ  เว้นจุลกาลมหากาลวัตถุเสีย เรียกว่า อาคมโกศล สำหรับให้ผู้ศึกษาแปลภาษามคธดูเป็นแบบอย่าง

ชำนาญแตกฉานในพระปริยัติไตรปิฎกธรรม ทั้งบาฬีและอัตกถาฎีกา มีสุตาคมปัญญารอบรู้ในอักษรแลภาษา ซึ่งเปนสกะไสมยปะระไสมย คือ ขอม ไทย แลสิงหฬ รามัญ สังสกฤตพากย์เปนต้นโดยพิศดาร  มีวิจารณญาณค้นคว้าสอบสวนพระคัมภีร์พุทธศาสนาเทียบเคียงกับอักษรภาษาอื่น จนสิ้นสงไสยในข้ออัตถธรรมโดยมาก  ได้เปนที่พึ่งพำนักบันเทาความสงไสยทั่วไปทั้งสมณนิกรแลคฤหัสถชน

"จึ่งมีพระบรมราชโองการดำรัสเผดียงอาราธนา สมเดจพระพุทธโฆษาจาริย ญาณอดุลสุนทรนายก ตรีปิฎกวิทยาคุณ วิบุลคัมภีรญาณสุนทร มหาอุดรคณฤศรบวรสังฆาราม คามวาสีอรัญวาสี สถิตยณวัดราชประดษฐ์ สถิตยมหาสิมารามวรวิหาร พระอารามหลวง ให้จัดรวบรวมพระสูตร แลพระปริตต่าง ๆ ที่ได้ตีพิมพ์ไว้แล้วบ้าง ให้ภอเพียงสำเรจประโยชน ในการที่พระสงฆสามเณรจะเล่าบ่นสาธยาย ทั้งขณะธรรมยุตติกนิกาย และมหานิกายทั่วไป  ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พระเจ้าราชวรวงษเธอ กรมขุนบดินทรไพศาลโสภณ เปนแม่กองลงพิมพ์อักษรไทยแทนขอม ใช้ตามมคธภาษา  โปรดเกล้าฯ ให้พระเจ้าน้องยาเธอพระองค์เจ้าสวัสดิประวัติ เปนผู้สอบทานตรวจตราให้ถูกถ้วยบริบูรณ  ได้ตีพิมพ์ณโรงพิมพ์หลวงในพระบรมมหาราชวัง ๑๐๐๐๐ ฉบับเสรจณวัน ๕ เดือน ๓ แรม ๔ ค่ำ ปีมโรงโทศก ศักราช ๑๒๔๒" [...]
หนังสือสวดมนต์ฉบับหลวง เป็นแบบฉบับสำหรับตัดสินปาฐะที่พระสงฆ์สวดคลาดเคลื่อนให้เป็นแบบเดียวกัน  ต่อมาได้ทรงอาราธนาให้สมเด็จพระสังฆราช (สา ปุสฺสเทโว) ตรวจต้นฉบับและจัดพระสูตรเพิ่มเข้าอีกตามสมควร  แล้วโปรดให้พิมพ์ที่โรงพิมพ์หลวงเพิ่มอีก ๓,๐๐๐ ฉบับ พระราชทานเพิ่มเติมไว้สำหรับพระอารามอีกด้วย  จากนั้นมาก็ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทานพระบรมราชานุญาตให้เอกชนจัดพิมพ์ในโอกาสต่าง ๆ เป็นเหตุให้มีการแพร่หลายสืบมาจนปัจจุบัน

พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว...ทรงมีพระราชดำริว่า คัมภีร์พระไตรปิฎก ซึ่งแต่เดิมได้คัดลอกต่อ ๆ กันมาด้วยการจารลงในใบลานด้วยอักษรขอมนั้น กว่าจะได้แต่ละคัมภีร์ก็ช้านาน เป็นเหตุให้คัมภีร์ของพระพุทธศาสนาไม่ค่อยแพร่หลายและไม่พอใช้ในการศึกษาเล่าเรียน ทั้งไม่สะดวกในการเก็บรักษาและใช้ศึกษา  อักษรขอมที่ใช้นั้นก็มีผู้อ่านกันน้อย...
ดังนั้นจึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้จัดการสังคายนาพระไตรปิฎกขึ้นมา [...]
พระไตรปิฎกที่จัดพิมพ์ขึ้นในครั้งนี้มีจำนวน ๑,๐๐๐ จบ จบละ ๓๙ เล่ม  ทรงพระราชทานพระราชทรัพย์ในการจัดพิมพ์ประมาณ ๒,๐๐๐ ชั่ง  นับเป็นครั้งแรกที่มีการจัดพิมพ์พระไตรปิฎกเป็นเล่มหนังสือและเป็นครั้งแรกที่ได้มีการจดจารึกพระไตรปิฎกด้วยอักษรไทยด้วย...การจัดพิมพ์เสร็จเรียบร้อยในปี พ.ศ. ๒๔๓๖

ในบันทึกของหม่อมเจ้าหญิงพูนพิศมัย ดิศกุล พระธิดาในสมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ดังนี้
"ข้าพเจ้าเคยทูลถามเสด็จพ่อว่าทำอย่างไรจึงจะมีความจำได้แม่นอย่างพระองค์ท่าน?  ทรงตอบว่า 'เธอมันอวดดีว่ามีหนังสือจดไว้แล้ว ก็เลยไม่พยายามจำ  ถ้าพยายามจำก็จำได้  ที่เธอเห็นว่าพ่อจำได้เก่งนั้น ยังสู้สมเด็จพระสังฆราชสายังไม่ได้เลย  ถ้าไปทูลถามท่านว่าคำนั้นแปลว่าอะไร? ท่านจะตอบทันทีว่าให้ไปดูในหนังสือเล่มนั้น, หน้านั้น, บรรทัดที่เท่านั้น ๆ'"