Beklemmende en magistraal geschreven roman, de eerste Nederlandse roman over sexueel jeugdmisbruik in de katholieke kerk. ( )

Het hout van Jeroen Brouwers is een beklemmende roman over de misdaden en hypocrisie in de roomse kerk. Het boek kwam in 2014 uit en toen was dit een actueel thema, maar dat is het helaas nog steeds getuige de berichten die regelmatig in verschillende media hierover verschijnen.

Het verhaal wordt verteld door broeder Bonaventura die aan het waken is op de slaapzaal van het instituut Sint Jozef der Engelen, ergens in het zuidoosten van Nederland. Het is een autonome mannenkloostergemeenschap waar jongens les krijgen en wonen.

Bonaventura is begonnen als leraar Duits en heette toen nog Eldert Haman. Zoals dat gaat blijf je als leraar eten bij de broeders, je blijft er eens slapen en langzaam is hij ingelijfd als broeder in de gemeenschap.

We zijn nog geen 15 pagina’s ver als het hete hangijzer al wordt benoemd in de gedachten van Bonaventura. Aanleiding is het feit dat leerling Mark Freelink zich moet melden bij Mansuetus, hoofd van het instituut. Mark, Bonaventura en iedereen weet dat dit slecht nieuws is en Bonaventura heeft met hem te doen;

Toch al romig bleek als een cherubijn op schilderijen, was Mark nog witter geworden, tegen het vale aan. Hoofd tussen zijn schouders, ineengedoken boven zijn schrift…Schudde er zijn hoofd bij en keek mij benauwend aan. Scherpblauwe ogen. Mijn arm om zijn frêle schouders leggen? Niet doen. Ik raak de leerlingen niet aan. Ik niet. Ik zag zijn dunne gebogen dunne nek met de liggende accolade van zijn haargrens. Pensionaatsbloes reglementair tot bovenaan gesloten, pensionaatstropdas in een veel te strakke knoop.

Dit schreeuwt om ellende en die komt er ook. Mark meldt zich en komt die avond niet naar de slaapzaal, zijn bed blijft leeg. Langzaam wordt ook de titel van het boek verklaard, want het hout wordt geïntroduceerd als een strafwerktuig op het kantoor van Mansuetus dat naar believen losgelaten wordt op de leerlingen.

Wat Brouwers erg goed doet is de beklemming vastleggen die in zo’n gemeenschap heerst. Er zijn meerdere broeders die niet deugen en er zijn er die dat wel doen maar van alles op de hoogte zijn. Die daar vervolgens over zwijgen en daardoor ook weer niet deugen. Dat dilermma wordt mooi blootgelegd als Bonaventura na jaren weer eens buiten de kloostermuren komt om een pijnlijke kies te laten behandelen.

Hij komt bij de tandarts Patricia tegen die een winkeltje in de buurt heeft. Omdat hij meerdere behandelingen moet ondergaan bij de tandarts spreekt hij haar steeds vaker en er ontstaat een relatie. Hij vertelt haar hoe het er aan toegaat binnen de muren van het klooster. Hij probeert nog wat te bagatelliseren maar Patricia is duidelijk;

Zij: Ja. Die paar misbruiken wel op schandelijke manier hun macht over die ventjes en jij houdt net als de hele bende je mond erover dicht, want de macht van zo’n opperjurk strekt zich uit over de hele kwezelgemeenschap die uit schijtlaarzen en laffe apen bestaat. Jij bent medeplichtig, besef je dat.

We horen niemand minder dan de auteur zelf fulmineren tegen het roomse instituut en dat is wat dit hele boek ademt. Komt Bonaventura hier goed uit? Men komt erachter dat hij contacten heeft met Patricia en hij wordt naar Duitsland gestuurd voor tien dagen recollectie. Als dat niet helpt willen ze hem naar Nieuw-Guinea verplaatsen, maar of hij zich dat laat gebeuren, ik geef het niet weg. Ik geef nog wel wat van zijn gedachten weg, of die van Brouwers zelf, die nu bij monde van Bonaventura spreekt. Of dit wel wordt uitgevoerd? Gaat u het maar lezen in deze niet te vrolijke, maar wel prachtige roman;

Ik heb een grotere verzetsdaad in gedachten. Besluit. Ik denk aan bommenwerpers. De scholieren moeten worden gespaard, een paar goede mannen uit de broedergemeenschap ook. Bommen op dit instituut. Bommen op het hele instituut roomse kerk. ( )

Elk instituut heeft de neiging zichzelf in bescherming te nemen, en dat is zeker het geval voor een oer-instituut als de katholieke kerk dat kan bogen op een (schijnbare) continuïteit van bijna 2.000 jaar. Maar ik heb stellig de indruk dat deze moloch nog altijd niet door heeft hoe verregaand de gevolgen zijn van het kindermisbruikschandaal voor haar moreel gezag. En ook hoezeer dat misbruik het gevolg is van structurele oorzaken, zoals het celibaat, en een hiërarchische machtsopbouw die exclusief in handen is van (oude) mannen. De top van het Vaticaan geeft de indruk dat ze de crisis ernstig neemt, spreekt excuses uit en betuigt solidariteit met de slachtoffers. Maar echte sancties tegen de daders van het kindermisbruik zijn er nog nauwelijks genomen, en een diepgaande zelfanalyse blijft uit.

In ‘Het hout’ grijpt De Nederlandse auteur Jeroen Brouwers het schandaal aan om het misbruik nog eens dik in de verf te zetten. En dat mag je echt letterlijk nemen. Hij schetst de toestanden in een franciscanerklooster annex school, in de jaren 1950 in Nederlands Limburg. En hij doet dat in zijn onnavolgbare gecondenseerd-bombastische stijl. Door de ogen van een jonge franciscanerbroeder krijgen we een opeenvolging van misbruik scènes voorgeschoteld die absoluut verstikkend en beklemmend zijn. Het misbruik gaat gepaard met een regelrecht terreurregime onder de broeders zelf en een cultuur van interne verklikking en extern toedekken. Brouwers ontbindt al zijn duivels (pun intended) om een genadeloos en vilein beeld op te hangen (vooral de tuchtmeester Mansuetus, ‘het ever’, is één van de meest vileine personages in de Nederlandstalige literatuur). En als lezer is het behoorlijk slikken.

Overdrijving en uitvergroting zijn gerechtvaardigde literaire stijlvormen, én – in dit geval – ook een (terechte) uiting van verontwaardiging en een aanklacht. Maar het is mijn indruk dat Brouwers’ ranzige en niet-aflatende bombardement juist afbreuk doet aan de venijnige subtiliteit waarmee het misbruik in de praktijk gepaard ging. Wie de rapporten over de echte schandalen heeft gelezen, kan duidelijk merken dat het net die subtiliteit is – zowel in de uitvoering als in de toedekking ervan - die in de meeste gevallen zo kenmerkend was, een vorm van machtsmisbruik maar met fluwelen handschoenen. Die praktijk maakt het misdrijf daarom niet minder, maar het verklaart wel mee waarom de slachtoffers, de mensen om hen, en de maatschappij in het algemeen jarenlang gezwegen hebben. Trouwens ook in sportmilieus, jeugdbewegingen, scholen, de muziek- en filmindustrie, enzovoort.

Die venijnige subtiliteit gaat volledig verloren in het gitzwarte en ranzige geweld van Brouwers, en dat is spijtig. Ook het ongeloofwaardige liefdesverhaaltje dat hij eraan vasthangt tussen de jonge franciscaan en een lokale vrouw doet afbreuk aan de sterkte van het boek. Trouwens, net als in mijn vorige Brouwers-besprekingen moet ik toch weer wijzen op het verontrustende vrouwbeeld van Brouwers: hij lijkt erop dat hij hen alleen de uitersten dominantie of onderwerping toekent, en in dit geval het klassieke beeld van de duivelse verleidster opvoert. Jeroen Brouwers is schrijver van één van de mooiste boeken in het Nederlands taalgebied, namelijk De Zondvloed, en dit boek ‘Het hout’ bevat zeker weer tal van stilistische hoogstandjes, maar helaas heeft hij in zijn verhaalcomposities zelf zijn vroegere niveau nooit meer kunnen evenaren. ( )

Een slag in het gezicht, de katholieke mastodont op zijn kleinst, ziekelijk misbruik tentoon gesteld, hoe macht en frustratie tot onmenselijkheid kan leiden, alles onder de mantel van scheinheiligheid...
Er zullen ook paters geweest zijn die het goed meenden, maar die krijgen in dit boek nauwelijks een forum. Ook nog eens spannend tot en met de laatste bladzijden, 'doet hij het of doet hij het niet'. ( )

Een broeder is getuige van seksueel misbruik en vernedering van jongens in een pensionaat bij een mannenkloostergemeenschap, maar zwijgt hierover net als iedereen.