Op de Nederlandstalige Wikipedia zal je tevergeefs op zoek gaan naar de schrijfster waarvan niet weinigen bij het lezen van de naam denken dat die wel een nom de plume moet zijn. Van “chador” (of “tsjador”) naar “Chahdortt” lijkt immers maar een kleine stap en wetend dat ze te boek staat als zeer islamkritisch (iets wat alleen maar goed kan zijn – kritisch zijn is altijd goed) zou een naam verborgen onder een groot zwart doek niet echt eigenaardig zijn. Maar - elders kan je overigens vernemen dat de naam eigenlijk “dochter van de sjah” betekent - daarover is dan toch niks terug te vinden op de Wikipedia-pagina’s die wél iets te melden hebben over de schrijfster.

Van die pagina’s, onder andere in het Engels, Duits en Frans, is de Franse pagina de uitgebreidste. Niet zo eigenaardig ook gezien Djavann dan wel geboren werd in Iran (1967), maar na een jeugd in dat land via Turkije vluchtte naar Frankrijk, waar ze sinds 1993 in Parijs woont. Dáár studeerde ze sociale psychologie en antropologie, werd ze consulente (vraag me niet in wat), en ging ze aan het schrijven. In het Frans. En voornamelijk over de islam.

Niet echt raar ook: haar vader was een Azerbeidjaans-Iraans edelman die door islamfundamentalisten gevangengezet werd en wiens goederen in beslag genomen werden. Chahdortt werd dan weer groot gebracht met “de liefde voor boeken en de afschuw voor mollahs” en kwam al in juni 1980, op dertienjarige leeftijd, in een cel terecht wegens deelname aan een manifestatie tegen het regime van ayatollah Khomeini.

Voorliggend boek (of boekje, eigenlijk, want de in 2010 bij Uitgeverij Sirene verschenen vertaling telt amper 115 bladzijden en daar is dan ook nog heel wat witruimte op te vinden) is dan wel niet autobiografisch, maar gaat toch (ten dele) over een vijftienjarig meisje dat in een cel terecht komt wegens haar hoogstpersoonlijke ‘manifestatie’ tegen de lokale mollah (een geestelijke die de islamitische bronnen bestudeerd heeft en daar binnen de sjiïtische landen, waaronder Iran, ook zijn titel aan te danken heeft) en vanwege die ‘manifestatie’ zal opgehangen worden. Iets wat we van in de eerste zinnen van het ‘document’ weten (“Ik word binnenkort opgehangen”), maar waarvan we pas in de laatste bladzijden van datzelfde ‘document’ de reden te weten komen.

‘Document’ inderdaad, want hoewel overal op het boekje “Roman” vermeld staat, wordt de indruk gegeven dat het dat niét is. De schrijfster doet alsof het verhaal niet het hare is: “In de maand september ontving ik [de uitgeefster, noot van mij], op mijn huisadres, een brief uit Iran. Ik kende niemand in dat land en dacht aan een vergissing, maar op de envelop prijkte toch heus mijn naam. Op de achterkant stond een adres in Perzische lettertekens. De inktkleur aan beide zijden van de envelop was blauw, maar niet identiek. De adressen waren niet door dezelfde hand en pen geschreven. Het lijkt me op dit moment van belang om deze brief voorafgaand aan dit verhaal te publiceren”, schrijft ze helemaal aan het begin. Waarna ze aan het einde zichzelf weer op het toneel hijst als “de vertaler”: “Ik heb een dertigtal boeken vertaald, zowel romans als essays, uit het Frans en Engels in het Perzisch. Dit verhaal confronteerde me voor het eerst met de beduidend moeilijkere taak van een vertaling uit het Perzisch in het Frans.” Waarbij de uitgever/vertaler dat verhaal dan zogezegd gekregen heeft via een journalist, die het ‘document’ dan weer toegestoken kreeg door de gevangenisbewaarder tot wie de vijftienjarige een aantal keer het woord richt. Een journalist ook die het verhaal op het einde van zijn “Noot” breder mag kaderen: “Tijdens mijn verblijf in Iran heb ik van meerdere mensen begrepen dat het regime openbare ophangingen uitvoerde om zonder onderscheid gewone, niet-politieke misdadigers en als misdadigers bestempelde politieke tegenstanders ter dood te brengen. De repressiegolf is nooit opgehouden en sinds een tijdje is hij dubbel zo hevig. Het regime verhangt uit alle macht”. En loopt zelf, ondanks de protesten van de voorbije maanden, absoluut nog niet op zijn laatste benen, zou ik daar aan toe durven voegen, maar daarop ingaan zou ons te ver leiden. Het moge volstaan ook nog aan te geven hoe het ‘document’ zogezegd is ontstaan. Daarover schrijft Fatemeh, de vijftienjarige (“ik heet Fatemeh, maar ik vind mijn voornaam niet mooi”), namelijk zelf in de eerste bladzijden van haar “schrift”: “Ik schrijf zodat iemand zich mij en de zwijgster herinnert, want zomaar doodgaan, zonder iets, vind ik een afschuwelijk idee. Misschien leest iemand op een dag dit schrift. Misschien is er op een dag iemand die me begrijpt. Om goedkeuring vraag ik niet, alleen om begrip.”

Behalve de eigenlijke reden waarom Fatemeh opgehangen wordt (bijna had ik “naar de gevangenis gaat” geschreven, maar vrouwen zítten in dat soort landen eigenlijk sowieso al permanent in een soort gevangenis), zijn volgens de schrijfster (en da’s aannemelijk) alle gebeurtenissen in het verhaal “gebaseerd op waargebeurde feiten” – zie dit vraaggesprek https://www.literairnederland.nl/de-zwijgster-chahdortt-djavann/ op Literair Nederland – en voor mijn part hoefde die hele omkadering dan ook niet, maar Djavann was dus van oordeel van wel: “Het is in de eerste plaats van het allergrootste belang dat mijn boodschap goed overkomt, daarom schrijf ik. In navolging van de negentiende-eeuwse literaire traditie heb ik voor deze vorm, het dagboek gekozen. Het verhaal wordt daardoor levensechter, vandaar ook de spaarzame woorden van de bewaker, de levende getuige, er tussendoor. En door het verhaal van een kader te voorzien door de brief vooraf van de uitgeefster, dan het eigenlijke verhaal/dagboek, daarna notities van de journaliste en de vertaalster wordt het verhaal nog echter, komt het nog meer naar voren. Zoals bij een schilderij. Een schilderij zonder lijst zegt veel minder dan met een lijst!” I beg to differ wat dat schilderij betreft, maar áls het de bedoeling was het verhaal “nog echter” te maken, dan was het zinnig geweest de illusie over het hele boek vol te houden en het niet overal rondom te verraden als “Roman”.

Het geheel ware dus nóg krachtiger geweest als er wat méér gezwegen was. Niet alleen zoals grotendeels door de vijftienjarige Fatemeh, maar ook helemaal door het personage dat de werkelijke zwijgster van de titel is, haar tante, de zus van haar vader, die bij haar, haar vader en haar moeder inwoont. Al zou dat wat de structuur van dit boek betreft natuurlijk – en toch ook weer niet - in tegenspraak gestaan hebben met wat Fatemeh weet te zeggen over dat zwijgen: “Tijdens mijn verhoor deed ik mijn mond niet open, ik verdroeg de klappen zonder te schreeuwen, ook ik werd even een zwijgster. Die drie dagen hebben me het stijfkoppig stilzwijgen doen begrijpen waarin mijn tante zich had gehuld. Haar radicale toevlucht tot de stilte dwong bij anderen respect af, maar boezemde hun soms ook angst in; misschien betekende zwijgen dat je de waarheid niet verdraaide.” Of: “De zwijgster deed niets zoals iedereen, ze leek op niemand. De mensen dachten dat ze gek was omdat ze zich vrij en afwijkend gedroeg. Ze had volledig lak aan de verboden. Pas veel later begreep ik waarom ze zo anders was. Ze liet haar hoofd altijd onbedekt, zelfs als ze de voordeur opendeed, terwijl een vrouw in onze wereld, of ze nou gek, stom, blind of kaal is, zich nooit met onbedekt hoofd in de deuropening vertoonde uit angst dat een voorbijganger haar zou zien. In onze buurt zag je alleen mannen, de vrouwen kwamen nooit buiten, en zelfs in huis droegen ze allemaal een hoofddoek, net als mijn moeder. De zwijgster, die altijd lange gekleurde jurken droeg en op blote voeten liep, steevast het haar in twee lange vlechten die op haar borsten vielen, bezat zowel de vrijheid van een man als de zorgvuldigheid van een vrouw; soms lakte ze minutenlang onze teennagels of stond ze voor de spiegel haar ogen op te maken. En dan rookte ze ook nog, ze stopte een sigaret in haar mondhoek, klemde hem tussen haar tanden terwijl ze de vaat of de was deed; ze nam trekjes zoals pokerspelers in Amerikaanse films dat doen.”

Misschien is zwijgen wel een manier om waarheid te versterken en vrijheid te verwerven. Wie zichzelf niet verklaart, kan een ander ook geen extra kettingen bezorgen om hem/haar mee te boeien. Wie geen chador heeft, kan hem ook zijn beulen niet geven, wat helaas niet belet dat een ander dat wél kan: “Ze kwamen binnen en duwden mij opzij. Een van hen pakte de zwijgster hardhandig bij haar arm. Geef me een chador, schreeuwde hij me toe. Ik gehoorzaamde. Mijn knieën trilden. De zwijgster keek doodsbang. Ze deden de chador over haar hoofd, namen haar mee naar buiten en zetten haar in hun auto. Ik kneep mezelf, sloeg mezelf om wakker te worden, maar deze nachtmerrie was geen droom. Hun inval was zo brutaal en zo snel geweest, dat ik het pas goed besefte toen de auto de straat al uit was.”

Soit, ik heb zelf alweer verre van gezwegen over dit boek. En ik verzwijg u ook niet dat het leest als een trein. U noch ik vermogen redelijkerwijs iets te doen aan de toestand van vrouwen in de islamitische wereld, maar mensen zijn niet verplicht alles maar over zich heen te laten gaan omdat ze leven in dié of een andere wereld. Zelfs niet als dat het einde van hun leven in dié of een andere wereld tot gevolg heeft. Dát is wat mij betreft de kernboodschap van De zwijgster. Een aanrader dus.

Björn Roose ( )

Een aanrader. Een boek dat je pas weg legt op het moment dat je het uit hebt. Erg indrukkendwekkend. Hier en daar hartverscheurend. Zeker omdat je weet dat het de schrijfsters laatste woorden zijn. ( )

Die 15-jährige Fatemeh wartet in einem iranischen Gefängnis auf ihre Hinrichtung und berichtet in einem berührenden Tagebuch, wie es dazu kam. Sie erzählt dabei vom Leben ihrer Tante, der "Stummen", die sich den starren Konventionen ihrer Umgebung verweigert und Opfer der islamistischen Diktatur wird. Ein sehr eindringlich geschriebener Roman gegen Unterdrückung. Kraftvolle, gut lesbare Prosa als glaubwürdiger Protest gegen Diktatur.
Zu finden im Erdgeschoss: DR, DJAV

mj (24.5.11) ( )

Een Iraans meisje van vijftien jaar zit in de gevangenis en is ter dood veroordeeld. In de paar dagen die haar nog resten, schrijft ze in een schrift haar levensverhaal.
Een intrigerend verhaal, helemaal als je bedenkt dat het op ware feiten gebaseerd is. Het verhaal geeft een inkijkje in het leven van vrouwen in Iran. Een inkijkje wat je niet vrolijk stemt... Mooi geschreven boek dat in een avond uitleest. ( )